Тілді қарым-қатынас құралы ретінде оқытуда, үйретуде мәтінің атқаратын қызметі зор. Студентті шебер сөйлеуге дағдыландыру – мәтін арқылы тіл дамыту жұмыстары негізінде қалыптасады. Мәтін арқылы тіл дамытудағы мақсатымыз – қоғамда қазақ тілі арқылы еркін қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ету.
Оқытудың оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым, тілдесім әрекеттерін жетілдіруге бағытталған қатысымдық тапсырмалардың бірі – мәтін арқылы тіл дамыту. Ол арқылы студентті тіл өнеріне баулу, қазақ тілінің қыры мен сырын тере меңгерту, ойын еркін жеткізе білу, сауатты жаза білу әрекеттері жүзеге асады. Қазақ тілін үйренушілермен тіл дамыту жұмысын дұрыс жүргізу үшін қойылатын шарт – берілген мәтіндерді дұрыс түсініп, жылдам және мәнерлеп оқу, түсінгенін өз сөзімен айтып жеткізе білу. Ол үшін оқытушы жаңа сабақты бастамас бұрын мәтінде не айтылатынын, ондағы жаңа сөздер туралы ақпарат береді. Жаңа мәтін өтілгенде сабақтың мақсатына қарай түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады. Мәтінді оқуға қойылатын дұрыс оқу, түсініп, оқу, жылдам оқу, мәнерлеп оқу сияқты төрт түрлі талап бір-бірімен тығыз байланысты.
Оқу құралдарында берілген мәтіндер пікірталас тудыра алатындай, танымдық, елтанымдық, этикалық, эстетикалық бөлшектерден тұруы тиіс. Мәтінді коммуникативті актіде, дискурста пайдалануға болатындай және сөйлеуді дамытуға ықпал жасайтындай етіп таңдап алған жөн. Мәтін көлемі жағынан ықшам, түсінікті болуы қажет. Мәселен, әдіскер ғалым Қ.Қадашева «Үйренушіге сөз үйрету белгілі бір жүйемен үйретілуі ескерілген жағдайда, сөз байлығы дамиды» дей келіп, тіл дамытуға қажетті қолданылатын тәсілдердің бірнеше түрлерін көрсетеді:
- мәтінді ұсынғанда ондағы таныс емес сөздердің мағынасы түсіндіріліп, алдын-ала ұсынылады;
- сурет арқылы сөз тізбектері беріледі;
- тіліміздегі жиі қолданыстағы пәрменді сөздерді үйрету мақсаты орындалуы қажет;
- сөздер жеке-дара үйретілмей, белгілі бір тақырып ішінде қарастырылуы қажет. Әрбір сабақта қысқа мәтінді тыңдау, ондағы тыңдалған жаңа сөздерді жаттығу арқылы орындау сөздік қорды байытады. Сөзді мәтіннен бұрын беру үйренушіні жаңа тыңдалатын мәтінге даярлайды.
- әр деңгейде жүйелі түрде берілетін сөз минимумдары тілді тез үйренуге әсер етеді [1, 57].
Студентті өз ойын ауызша да, жазбаша да, толық, әдеби тілмен еркін жеткізе білуге үйрету қысқа мерзімде жүзеге аспайды. Сондықтан әр сабақта мәтін арқылы тіл дамыту жұмыстары жүрсе іс нәтижелі болмақ. Тіл дамыту жұмыстарын іске асыратын жаттығу мәтіндері ретінде би-шешендер, бейнелі сөздер, мақал-мәтелдерді алуға болады. Өйткені халық тілінің қайнар бұлағы – шешен сөздер, бейнелі сөздер, мақал-мәтелдер арқылы студенттің сөздік қорын байыту тіл дамыту жұмыстары арқылы іске асады. Мәтін студенттердің білімін, сөздік қорын қалыптастырады, дүниетанымын кеңейтуге, өз ана тілінде еркін сөйлеп, ойын дәл, анық жеткізе білуге баулиды. Сабаққа алынатын кез-келген мәтіннің тәрбиелік мәні болуы шарт. Студент мәтінмен жұмыс істеу барысында өзіне қажет білім қорын ала отырып, оның мән-мағынасын түсіну керек.
Мәтінмен ауызша тіл дамыту түрлерін жан-жақты жүйелі түрде жүргізіп, жаттықпайынша, жазбаша тіл дамытудың нәтижесіне жету екі талай. Жазбаша тіл дамыту – көп жылғы ауызша жаттығумен жаттықтырудың нәтижесі. Сондықтан ауызша тіл дамыту жұмысының жан-жақты жүйелі ретпен жүргізілгені дұрыс. Т.Әбдікәрім мәтінмен жүргізілетін жұмыстың барлық түрі тіл дамытумен тығыз байланыста болатындығын айта келіп, мынадай жұмыстар арқылы тіл дамытуға болатындығын көрсетеді: «оқылым арқылы оқушы тілін дамыту, мәтіннің оқушы сөздік қорын дамытуы, айтылым және тыңдалым әрекет арқылы тіл дамыту, мәтіндердегі көркем сөздер мен ой үзінділері арқылы байланыстырып сөйлеуге үйрету, суретпен жұмыс жүргізу арқылы шығармашылықты дамыту» [3, 7].
Мәтінде берілген тапсырмалар студенттің тілдік қорын дамытатындай, логикалық ойын кеңейтетіндей болуы керек. Мысалы, мәтінді мәнерлеп оқыңыз, мәтіннің әсерлі жерін тауып, оны әрі қарай дамытып, әңгімелеңіз деген сияқты тапсырмалармен түрлендіруге болады.
Тілді оқытуда қатысымдық әрекетке сәйкес мәтінді іріктеудегі негізгі ұстанымдар туралы ғалым Б.Қасым: «Мәтін мазмұны аяқталған, белгілі бір логикалық жүйеге бағынуы; мәтін тақырыбы күнделікті өмір талабына сай, танымдық сапасы жоғары, тәрбиелік мән болуы; мәтін мазмұны өзгетілді студенттердің түсінісіне ыңғайлы, тілді білу деңгейлеріне сәйкес болуы; мәтінді іріктеп, таңдауда фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктердің ескерілуі; мәтіннің мазмұнының қызықты болуы» деп атап көрсетеді [1].
Мәтінге қойылатын психологиялық жағдайға сай алынуы, білім деңгейіне байланысты алынуы, қызықтыратын тартымды болуы сияқты талаптар студенттердің өтілген материалдарды терең меңгеруіне, сөйлеу тлі мен сөздік қорының дамуына, шығармашылығының арта түсуіне ықпал етуімен қатар олардың мәтін арқылы әлеуметтік-мәдени құзіреттілігін қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Білімалушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытуда мәтіннен кейінгі жұмыс түрлері сұрақ-жауап, сұхбат, қатысым, жазылым жүзеге асып, кешенді түрде тапсырмалар беріледі. Сондай-ақ, коммуникативтік құзыреттілікті дамыту, бекіту мақсатында мәтіннен кейін топтық, жұптық тапсырмалар беруге болады.
Қорыта айтсақ, мәтін мазмұны тіл дамыту бағытында ұйымдастырылатын жұмыстар үшін аса маңызды. Ал мәтінне соң берілетін кешенді тапсырмалар білімалушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытып, әрі қарай жандандыратын, жас ұрпақты қазақ тілінде еркін сөйлеуге, сөздік қорын молайтып, ойын әдемі де әсерлі етіп жеткізуге баулиды.
Әдебиет:
- Әдістеме әлемінде. Ғылыми-әдістемелік жинақ. – А, 2008.
- Қадашева Қ. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – А, 2005.
- Әбдікәрім Т. Бастауыш сыныпта мәтін арқылы тіл дамытудың ғылыми негіздері мен оқыту әдістемесі. – А, 2001.
Загрузка…
Перезагрузить документ 
Открыть в новой вкладке 
