Аңдатпа: Есту қабілеті зақымдалған балалардың сөздер мен сөз тіркестерін естіп қабылдауын дамытудың маңызы, ұйымдастыру кезеңінде ескерілетін этаптар мен жаттығулар жүйесі баяндалған.
Аннотация: Описано значение развития слухового восприятия слов и фраз у слабослышащих детей, этапы и система упражнений, которые необходимо учитывать на организационном этапе.
Annotation: The importance of the development of auditory perception of words and phrases in hearing-impaired children, the stages and system of exercises that must be taken into account at the organizational stage are described.
Кілт сөздер: Есту қабілеті зақымдалған балалар, естіп қабылдауды дамыту, жаттығу
- Жарнама -
Ключевые слова: Дети с нарушением слуха, развитие слухового восприятия, упражнения
Keywords: Children with hearing loss, development of auditory perception, exercises
Есту қабілеті зақымдалған балаларды оқыту, тәрбиелеу және қоғамға кіріктіру қазіргі өзекті мәселелердің бірі. Естудің бұзылысы баланың дамуындағы танымдық процестерге (ойлау, қиял, есте сақтау, зейін), сөйлеудің дамуына кері әсерін тигізеді. Бүгінгі күні сурдопедагогика жеке тұлғаның жан-жақты дамуы мен қоғамда барынша толық бейімделуінің маңызды факторларының бірі ретінде естімейтін және нашар еститін балалардың ауызша сөйлеуін қалыптастырудың біртұтас жүйесін жасады. Естімейтін жағдайда баланың сөйлеуін дамыту тек арнайы білім беру процесінде жүзеге асырылады. Есту қабілеті зақымдалған балаларды ауызша сөйлеуге үйрету жоғары жүйке қызметінің пластикасына, естімейтін баланың компенсаторлық механизмдеріне (қалдық есту, көру, тері анализаторлары) негізделген. Естімейтін балалардың естіп қабылдауын (есту аппаратын қолдану арқылы) дамыту бойынша арнайы жұмыс барысында әртүрлі сөйлеу материалын (сөздерді, сөз тіркестерін, мәтіндерді, сонымен қатар жеке буындарды, буын тіркестерін және жеке дыбыстарды) қабылдау қабілеті, сондай-ақ тілдің қатысы жоқ дыбыстар, айналадағы тұрмыстық заттар, музыкалық аспаптардың дыбысын қабылдауды дамытады.
Мектептерде есту қабілеті зақымдалған балалар үшін дайындық сыныбынан жоғары сыныпқа дейін естіп қабылдауын дамытуға арналған жеке сабақтар жүргізіледі және жалпы пәндік сабақтарда балалардың естіп қабылдауын дамытуға экранмен жұмыс қолданылады. Айтылған сөзді дұрыс естіп, сөздегі дыбыстың дұрыс, әрі нақты айтылуына көп көңіл бөледі. Балаға ЕҚД сабағын өткізу кезінде сөз, сөз тіркесі, мәтін және сөйлеу элементтері (дыбыс, буын) түрінде сөйлеуді есту арқылы қабылдауды дамыту:
- қабылдау – дыбыстарға реакцияның болуы немесе болмауы.
- ажырату немесе дифференциация — жабық таңдау жағдайында дыбысты анықтау. Баланың алдына ойыншықтар немесе оларды бейнелейтін суреттер қойылғанда. Сіз не естисіз? «Алма», «мысық» немесе «доп»?
- тану, анықтау– таңдау жағдайынан тыс дыбысты анықтау. Баланың таңдауы болмаған кезде және ол өзінің есту тәжірибесіне ғана сенуі керек. Сіз не естисіз? Осы сөзді/сөйлемді қайталаңыз немесе мәтінді қайталаңыз.
Кішкентай балалармен сабақтарды ұйымдастырған кезде келесі тармақтарды ескеру қажет:
— жаттығуларда ойын және оқу элементтері болуы керек;
— жаңа дағдылар мен дағдыларды бекіту үшін материалды бірнеше рет қайталау керек;
— тапсырмаларды бірте-бірте қиындатып, қиындық деңгейі баланың жасына сәйкес болуы керек;
— бала мен ересек адам арасындағы эмоционалды байланыс қажет;
— сабақ ұзақтығы 5 минуттан 15 минутқа дейін.
Есту қабілеті нашар балаларға естіп қабылдауды дамыту бойынша жаттығулардың жүйесі:
- Үздіксіз сөйлеудегі сөздерді тану
Үздіксіз сөйлеудегі сөздерді құлақ арқылы тану қабілетін бағалайды. Жаттығу қабылдаушы сөзден тұратын сөйлемдерді, бейнелері баланың көз алдында жатқанын айтады. Мысалы: Алты құс отыр. Бала сәйкес суреттерді көрсетуі керек. Сөйлемдердегі сөздер болжау қиын болатындай етіп таңдалған. Тесттің сөйлемдегі сөздер саны мен сөйлем нұсқаларына байланысты 4 қиындық деңгейі бар. Дұрыс танылған сөздердің саны мен дұрыс танылған сөйлемдердің саны анықталады.
- Қарапайым объектілерді атау кезінде оларды тану
«Үздіксіз сөйлеудегі сөздерді тану» 1-тестті әлі орындай алмайтын жас балалар үшін үздіксіз сөйлеудегі сөздерді қабылдауды бағалау үшін «Жай заттарды атау кезінде оларды тану» тесті қолданылады. Бұл кезде баланың алдында әртүрлі түсті таныс ойыншықтар жатады, мұғалім сөйлемдерді айтады, мысалы: «Жасыл тікұшақ пен көк көлікті көрсет», «Қызыл кемені сары шеңберге қойыңыз». Бала әрбір сөйлемді тыңдап, содан кейін тиісті әрекетті орындауы керек.
- Қарапайым сұрақтарды қабылдау
Қарапайым сұрақтарды түсіну қабілетін бағалайды. Ашық таңдау тесті. 10 сұрақты қамтиды. Жаттығу қабылдаушы сұрақтар қояды (мысалы: «Жасың нешеде?»), бала сұраққа жауап беруі немесе қайталауы керек. Бұл жағдайда дұрыс жауаптардың немесе дұрыс қайталанған сұрақтардың саны анықталады.
- Таныс емес сөйлемдерді қабылдау
Үздіксіз сөйлеуде бейтаныс сөйлемдерді қабылдау және сөздерді тану қабілеттерін бағалайды. Ашық таңдау тесті. 10 ұсыныстың 2 тізімін қамтиды. Тексеруші сөйлемдерді айтады (мысалы: «Құстар бақшаға ұшып барады»), бала естігенін қайталауы керек. Баланың міндеті — сөйлемді қайталау. Бұл жағдайда дұрыс қайталанған сөйлемдердің саны және сөйлемдердегі дұрыс анықталған сөздердің саны анықталады.
Қорытындылай келе, есту қабілеті зақымдалған баланың естіп қабылдауын дамыту кезінде педагог сабырлық пен төзімділік танытып, баланың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, жаттығуларды қызықтырып, жалықтырып шаршатып алмай өткізу қажет. Сол арқылы бала қоршаған ортадағы тілдік/тілдік емес дыбыстарды айырып, қабылдап үйренеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Л.П. Назарова Методика развития слухового восприятия у детей с нарушениями слуха, 2001г.
- Феклистова С.Н. РАЗВИТИЕ СЛУХОВОГО ВОСПРИЯТИЯ И ОБУЧЕНИЕ ПРОИЗНОШЕНИЮ УЧАЩИХСЯ С НАРУШЕНИЕМ СЛУХА, 2008г.
- Карпова Г.А. Основы сурдопедагогики, 2008г.
- Каролёва И.В. Основы аудиологии и слухопротезирования, 2022г
ЕСТУ ҚАБІЛЕТІ ЗАҚЫМДАЛҒАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЗДЕР МЕН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІН ЕСТІП ҚАБЫЛДАУЫНА АРНАЛҒАН ЖАТТЫҒУЛАР ЖҮЙЕСІН ӘЗІРЛЕУ
Баймагамбет Г.Қ.
Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы қ