Дарынды балалар – бақытты ғасыр кепілі. Дарындылық – белгілі бір әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі. Дарындылықты анықтауыдың дайын үлгісі, әдіс-тәсілдері жоқ. Дарындылық, жеке қабілеттілікті дамыту, интеллектуалдық, шығармашылық мәселесіне педагогтер, психологтер, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі – Орта Азия мен Қазақстан ойшылдарын да толғандыратын мәселе. Мысалы, Әл-Фараби «Бақытқа жету трактаты» еңбегінде этикалық мәселелер мен қатар адам қабілеттілігіне білім беруде түрлі озық әдіс-тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі. Абай «жетінші қара сөзінде» баланың ақыл ойы, қабілеттілігі туралы пікір айтады. Баланың білсем екен, үйренсем деген талабын ұштайтын, жеке ерекшелік қасиет, қабілеттерін ескере отырып оларды біліммен, іскерлік, дағдымен қаруландыратын, танымдық ой-өрісін және шығармашылық әлеуетін дамытатын мұғалім-ұстаздың ерекше мақсатты қызметінің қажеттілігі жоғары. Дарын дегеніміз белгілі бір жағдайдағы ең үздік мүмкіндік, қабілеттіліктің жоғары сатысы. Әдетте дарын белгілі ортада байқалады. Сондықтан қай уақытта да дарынды тұлғаны дамыту өзекті мәселе болып келеді. Бұл тақырыпты зерттеудегі өзекті мәселе: шығармашыл, даралық қасиеті бар тұлғаны дамыту. Тума және жүре қалыптасатын дарындардың қабілетін ашу. Лидерлік, тұлғалық, даралық қабілеті бар оқушылардың шығармашылық әлеуеттерінің кең ашылуына жағдай жасау. «Бұлақтың көзін дер кезінде ашу». Дарынды оқушылармен жұмысты жүйелі ұйымдастыруды жолға қою мақсатынды негіздемелер жасау.
Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқатады (сурет салады, билейді, ән айтады, мүсін салады, өлең оқиды т.б.). Бірақ, бұл қаблеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас жеткіншек болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар бере алмайды. М. Дулатов қазақ арасында көбіне көзге түспей, түссе де еленбей жүрген ғылым-білімге, өнерге зерек, дарынды балаларды оқытып тәрбиелеудің мәні жайында сөз ете келіп, дарындылықтың кейбір психологиялық астарына үңіледі. «Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген қасиеттерімен озады» деп Абай атамыз «он сегізінші қара сөзінде» атап кетсе, М. Дулатов: «Туысында қанша зеректік болса да – ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді» деп атап кеткен. Осы білім мен ғылымды, тәрбиені беретін асыл жандардың бірі – мұғалім. «Бала жүрегі – кішкентай күй-сандық. Сол сандықтың кілтің тапсаң ғана ашылады. Мұғалімнің қолында әр кезде сол кілт тұру керек» — деп, М. Шаханов ағамыз айтқандай әр баланың жүрегіне жол табушы, шәкірт бойындағы дарынды ашушы ұстаз болып табылады. Осыған байланысты мектепте, сабақ үстінде мұғалім әрдайым дарынды балалармен жұмыс істеп отыру керек.
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлері:
- Теориялық материалды толық игеруі;
- Алынған білімді әр сабақ сайын дамыту;
- Өз ойларын баяндағанда ғылыми терминологияны пайдалану;
- Пәнді игеруде негізгі проблеманы бөліп алуы және өз алдына шеше алуы;
- Өзіне-өзі талап қоя білуге дағдыландыру;
- Тапсырылған жұмысты сапалы орындауға үйрету;
- Оқушының тарау бойынша өз бетімен тест құра білуі
- Тақырып бойынша модель құруға үйрету;
- Алынған білімдерді әр сабақ сайын дамыту;
- Өз ойларын баяндағанда ғылыми терминологияны пайдалану;
- Өзіне-өзі талап қоя білуі;
- Тапсырылған жұмысты сапалы орындауы.
Дарынды оқушылармен жұмыс төмендегідей жоспар негізінде жүзеге асырылады.
- Жарнама -
- Дарынды оқушыларды анықтау, балалардың шығармашылық дамуын зерттеу, бақылау.
- Дарынды оқушылардың бейім саласына қарай дамуына, шығармашылығының өрістеуіне жағдай жасау.
- Саяси-қоғамдық, гуманитарлақ және жаратылыстану, интеллектуалдық, жаңашылдық-идеялық, өнерпаздық және тағы басқа бағыттарға бағдарлау.
- Эксперимент жасап, тәжірибемен кіріктіру.
- Оқушының даралық, тұлғалық, лидерлік қабілеттерін арттыру.
Мектептерде дарынды оқушылармен жұмыс практикалық тұрғы негізінде төрт бағытта ұйымдастырылады. Олар:
- интеллектуалдық;
- спорттық;
- өзін-өзі басқарушылық, ұйымдастырушылық;
- көркемөнерпаздық.
Белгілі психолог Н.С. Лейтес дарынды балалармен жұмыс жасайтын мұғалімдерге төмендегідей талаптар қойған:
-кең пейілді, нақты болу;
-интеллектуалды дамуының жоғары болуы;
-іскерлігі мен қызықтыратын тақырып ауқымы кең болуы;
-белсенді, тынымсыз мінез-құлық икемі;
-әзілдесе білуі;
-өзін-өзі жетілдіру барысында көзқарасын өзгертуге әзір болуы;
-өзінің дүниетанымдық көзқарасы болуы
Дарынды оқушылармен қазақ тілі сабағында мынадай тапсырмалар мен жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады:
