ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕ ИДИОМАЛАРДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ

                                                 Түйіндеме

      Бұл мақалада, идиомалардың қазақ және ағылшын тілінде қолданудағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарына жан-жақты талдау жасалған.

  Кілт сөздер: идиома, мәдениет, жан-жануар, ұлттық бедер, фразеология.

       Кіріспе.  Тіл әрбір ұлттың мәдениетімен, рухани құндылықтарымен біте қайнасқан әлемнің тілдік бейнесінің ұлттық бедерін айқындаушы құрал.

       Әртүрлі мәдениет өкілдерінің санасындағы, танымындағы әлем бейнесі әртүрлі және әр халықтың өмірді тануында, қабылдауында ұқсастықтар, ортақ, жалпы жақтарымен қатар, өзіндік айырмашылықтар мен ерекшеліктер болады. Ол сөз жоқ, тілде көрініс табады, ал сол тілді зерттейтін әр ұлттың өзінің тіл ғылымы бар.

       Негізгі бөлім.  Тұрақты сөз тіркестері тілімізде айрықша орын алады. Тұрақты сөз тіркестерініне қатысты терминдердің бірі идиома. Идиомасемантикалық жақтан бөлініп ажырамайтын, біртұтас мағынасы құрамындағы сыңарларының негізгі, номинативті мағынасынан мүлдем алшақ, мүлдем басқа мағына беретін тізбектер [1, 173].

     Идиом сөздің бір-бірінің лексика-семантикалық мәнмағынасына ешбір қатысы болмай, мүлде басқаша мағына береді. Бұларды басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, бөліп жаруға болмайды. Идиом терминин қазақ тілінде І.Кеңесбаев фразеологиялық түйдектер деп атаса, Қ.Аханов пен Ә.Болғанбаев фразалық тұтастықтар деп атаған.

       Идиомалық топтағы сөздердің байланысы берік болады, олардың тұтас топ болып тұрғандағы беретін мағынасы жеке тұрғандағы мағыналарына қатысты болмай мүлде бөтен мағынаны білдіреді. Мысалы: қабырғаңмен кеңес (ойлан), тісін қайрап жүр (өшігіп жүр), сиыр құйымшаққа салу (бір нәрсені созып кету).[2, 39].

      Ағылшын тілі де қазақ тілі сияқты идиомалық тізбектерге бай және олар кең қолданыста болып табылады. Ағылшын тіліндегі назар аударарлық фактінің бірі идиома ауыз екі сөйлеу тілінде ғана емес, сонымен қатар тілдің формальды стиль түрінде, сленгте, поэзияда немесе Шекспир тілінде және де Библияда қолданылады. Белгілі лингвист Ю.А.Шафрин: «идиома – это ряд слов, употребляемых совместно и сообщающих этому ряду значение, не совпадающее со значением каждого из слов идиомы, взятого поодиночке»,деп анықтама береді [3, 19].

      Көптеген идиомалық тіркестер ағылшын тілінде тұрмыс тіршіліктермен, күнделікті тұрмыстық заттармен ұштасып жасалынылады. Мысалы: to be born with a silver spoon in one’s mouth, to hit the nail on the head, to make a clean sweep of something, to eat humble pie, to be in the soup т.б. Күнделікті тұрмыстық өмірді, тұрмыстық бұйымдарды арқау ете отырып, жасалынған идиомалар біздің тілімізде де көптеп көрініс тауып жатады. Мысалы: Айран-дай ұйып отыр, жабулы қазан жабулы күйінде, шөміштен қысты, пышаққа тосты, жастықтан бас көтерді т.б.

     Қазақ және ағылшын идиомаларында жанжануарларды қолдануы сол этностардың санасына қалыптасқан, әбден сіңген бейнесіне байланысты [5, 12-40]. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі идиомалардың құрамындағы «жануар» ұғымының берілу ерекшелігі төмендегі кестеде көрсетілген.

   Кесте 1.

         Жоғарыда келтірілген кестеде екі тілдегі идиомалардың құрамындағы жануарларға қатысты сөздердің қолданылу ерекшелігің көрсетеміз. Мысалы қазақтардағы қой аузынан шөп алмас тұрақты сөз тіркесін ағылшындарда (can’t say boo to a goose) қазға буу деп айта алмау деп алса, іштен шыққан шұбар жылан дегенде, ағылшындар (a snake in the grass) шөптің ішіндегі жылан деп берген. Тасбақа жүріс, яғни баяу, жай қозғалысты ағылшындар (snail’s pace) деп жайбасарлықты ұлу сөзін қолдану арқылы көрсеткісі келген. Қазақ тіліндегі қоянды бір оқпен атып алу тұрақты сөз тіркесі ағылшын тілінде (to kill two birds with one stone) екі құсты бір таспен атып алу деп берілген, яғни қоян сөзінің орнына құстар сөзі берілген. Ешкінің құйрығы көкке жеткенде, түйенің құйрығы жерге жетеді деген тұрақты сөз тіркесінде ағылшындар (when pigs fly, when cow comes) ешкі, түйе сөздерінің орнына шошқа және сиыр сөздерін қолданған. Бұл идиомалар құрамындағы жануарларға қатысты сөздер әртүрлі болып келгенімен, олардың барлығы бір мағынада жұмсалатыны белгілі.. Қой терісін жамылған қасқыр (Wolf in ship’s clothing), қырқылжың түлкідей (as cunning as a fox), ит өмір (a dog’s life), ит пен мысықтай (lead a cat anddog life) деген идиомаларда екі тілде де жануарлар сөзінің қолданысы да, мағыналары да дәлме-дәл [5, 38-56].

         Қорытынды . Қазақтың тіл байлығы тек ұзын сөздің санымен ғана өлшенбейді. Сөз байлығы деген ұғым сөздің әр алуандылығы мен мағына реңктерінің молдығымен бағаланатын аса күрделі категория. Ұлттық тілдің сөз қазынасының бірі тұрақты сөз тіркестер құрамы жағынан тұрақтылығымен, кез келген тұста қолдана беруге болмайтын талғампаздығымен, мағына-мазмұн тереңдігімен ерекшеленіп тұратын тілдік құбылыс. Халықтың салт-санасы, дүниетанымы, дәстүрлі мәдениеті мен сан ғасырлық білімдер жүйесі тұрақты сөз тіркестерінен көрініс тауып, тіл қазынысының ерекше бір қымбат дүниесісөз жүлгесінің ішінде шоқтығы болып көрінетіні белгілі. Тілдің інжу маржандай көрінетін сөз орамдарының қаймағын бұзбай орынды жұмсау тіл мәдениеттілігін, сапасын көтеретін жайт. Идиомалар сөзімізді өткір, көрікті образды ету үшін жұмсалады. Жалпы қазақ және ағылшын тілдеріндегі идиомалар өте көп, кең қолданысқа ие және мейлінше бай. Кең даланы иемденген халқымыздың сөз байлығының нәрлі бастауы ешқашан сарқылмайды.

         Әдебиеттер:

  Д. Айсиева  ҚазҰУ Хабаршысы  2012 ж.

  Хасенов Ә.Тіл білімі. – Алматы: Санат. – 2003.

   Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. Алматы, 1988.

   Шафрин Ю. А. Идиомы английского языка. Москва: Лаборатория знаний. –    2003.

   Кеңесбаев І.К. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс. – 2007.    Сиротина М.И. Тысячи идиом. — Москва: Владос. – 1997

Оспангалиев Толеби Сутыбаевич

           Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университеті                                        Алматы қ., Қазақстан

Загрузка…

Слишком долго?

Перезагрузить документ

| Открыть в новой вкладке

Жүктеп алу